Okresy szczególnej wrażliwości

Kryzysy rozwojowe od urodzenia do 3 lat

Jak już pisałam w lekcji o 4 poziomach rozwoju, pierwsze 3 lata życia są okresem o największym znaczeniu dla fizycznego i psychicznego rozwoju dziecka. W ciągu tych 3 lat pojawiają się tzw. kryzysy rozwojowe, które są okresami przejściowymi między etapami; jeśli znamy i rozumiemy te kryzysy, łatwiej będzie nam zaoferować dziecku nasze wsparcie, zamiast stać się przeszkodą w jego rozwoju.

Słowo kryzys ma zazwyczaj negatywne konotacje, ale jego prawdziwe znaczenie to wybór, decydowanie, zmaganie, walka, test. Tzn., że nie powinniśmy brać tych kryzysów jako okresów związanych z problemami i trudnościami i pogodzić się z tym, że “przejdą”, ale warto spojrzeć na nie jako czas, który sprawdza zarówno dziecko, jak i nas, i że po przejściu tego testu dziecko zrobi kolejny krok w swojej ewolucji.

Kryzys związany z narodzinami

Przy narodzinach następuje fizyczne oddzielenie od ciała matki. Dziecko przygotowuje się do tego testu od 9 miesięcy i w tym momencie musi pokazać, że jest w stanie oddychać, szukać piersi matki, jego układ pokarmowy działa, itd…

W pierwszych 6-8 tygodniach życia, dziecko musi rozwinąć silne przywiązanie do matki, warto unikać nadmiernej stymulacji i zachęcać do budowania więzi rodzinnej w tych pierwszych tygodniach.

W tym okresie dziecko przystosowuje się do życia poza łonem matki i zaczyna rozwijać swoją pewność siebie w swoim środowisku w bezpieczeństwie ramion matki.

Pod koniec tego okresu, dziecko jest gotowe do rozpoczęcia interakcji ze światem poza jego matką.

Kryzys związany z rozszerzaniem diety

W wieku około 6 miesięcy dziecko jest gotowe do rozpoczęcia wprowadzania i smakowania innych pokarmów. Ten kryzys testuje zdolność dziecka do przeżuwania i trawienia nowych pokarmów oraz do nauki samodzielnego jedzenia.

Niektóre ze znaków, które mówią nam, kiedy dziecko jest gotowe:

• zdolność do samodzielnego siadania
• nie wypychanie jedzenia językiem
• zainteresowanie żywnością

Wprowadzanie jedzenia musi zawsze odbywać się z szacunkiem dla dziecka, bez zmuszania go do jedzenia lub wkładania jedzenia do buzi, ale wykładając je przed nim i pozwalając mu samodzielnie chwycić łyżkę czy włożyć jedzenie do buzi rączką. Bardzo dobrą opcją jest również rozszerzanie diety metodą BLW.

Kryzys związany z przemieszczaniem się

Około 9. miesiąca życia dziecko zaczyna się poruszać. Na chwilę oddala się od mamy, a następnie wraca, najpierw raczkując, a następnie idąc. Ten kryzys testuje umiejętności motoryczne, które dziecko rozwija od urodzenia (zwłaszcza jeśli nie stawiamy mu przeszkód w tym rozwoju).

W tym okresie ważne jest, aby przekazać dziecku naszą pewność siebie poprzez mowę ciała i naszą ekspresję, a nie spowalniać czy wymuszać jego postępy.

Często zdarza się, że w tym czasie dziecko zaczyna wykazywać lęk separacyjny, ponieważ jest teraz świadome własnego ciała i własnej przestrzeni i trudno mu tolerować obcych, który pojawiają się w tej przestrzeni.

Kryzys związany z samodzielnością

Zaczyna się około 18 miesięcy, kiedy dziecko zaczyna używać słowa “nie”, a kończy, kiedy dziecko zaczyna używać słowa “ja”. Okres ten jest powszechnie określany jako „ bunt dwulatka”.

Jest to okres, w którym dziecko przestaje być niemowlęciem i staje się dzieckiem, tak że w pewnych momentach zachowuje się jak niemowlę, a w innych jak przedszkolak, co może zdezorientować rodziców i skłonić ich do myślenia, że dziecko jest “kapryśne”.

Kiedy dziecko mówi “nie”, stara się pokazać swoje zdanie, wyjaśnić, że nie jest już dzieckiem, które potrzebuje nas do podejmowania za niego wszystkich decyzji, ale że jest w stanie decydować o pewnych sprawach. Bardzo wyraźnym przykładem jest w tym okresie bardzo korzystne jest danie dziecku wyboru pomiędzy dwiema koszulkami, zamiast decydowania za niego. Dla nas nie jest to duży wysiłek, a dla dziecka to duża różnica, ponieważ czuje się słyszane, zdolne i zadowolone.

Ważne jest, aby zrozumieć i towarzyszyć dziecku w tym okresie, ponieważ jest to czas, w którym rozwija się jego pewność siebie (w przeciwieństwie do poprzednich etapów, kiedy rozwijała się jego pewność siebie w środowisku).

W momencie, w którym dziecko zaczyna używać słowa “ja”, kończy się kryzys, ponieważ oznacza to, że jest już ono świadome tego, że jest człowiekiem indywidualnym i wyjątkowym.

Fazy wrażliwe

Wiemy już, że w ciągu pierwszych 6 lat życia dziecko znajduje się w fazie chłonnego umysłu, a przez cały ten okres występują tzw. okresy wrażliwe.

W tych okresach dziecko wykazuje duże zainteresowanie daną umiejętnością i doskonali ją poprzez powtarzanie. Po upływie wrażliwego okresu dla danej umiejętności znacznie trudniej jest uczyć się w sposób naturalny i spontaniczny, a w każdym razie będzie to wymagało więcej wysiłku.

Na przykład: okres wrażliwości na język trwa od 0 do 6 lat; po tym czasie możemy nauczyć się języka, ale kosztuje nas to znacznie więcej pracy niż dziecku od 0 do 6 lat i być może nigdy nie uda nam się go całkowicie udoskonalić, prawda?

W poniższej tabeli podane są niektóre z najbardziej reprezentatywnych okresów wrażliwych, ale nie zapominaj, że jest to coś orientacyjnego, okresy wrażliwe mogą się bardzo różnić w zależności od dziecka, nawet w zależności od źródła, w którym będziesz szukać, znajdziesz różnice w identyfikacji tych okresów. Najlepszym sposobem, aby dowiedzieć się, czy Twoje dziecko znajduje się w delikatnym okresie, jest obserwowanie go i określenie jego interesów w każdej chwili.

Maria Montessori podkreśla tu ważność współgrania środowiska, wychowania i poszczególnych faz rozwojowych. Współczesna psychologia nazywa te fazy “okresami krytycznymi”, czyli okresami gotowości wywołanej dojrzewaniem czy „okresami sensytywnymi”.

Montessori wyróżnia „okresy wrażliwe” związane z porządkiem, ruchem, rozwojem społecznym, zainteresowaniem małymi przedmiotami, poznawaniem zmysłami oraz rozwojem mowy. Przedmioty otaczające dziecko wywołują w nim tak duże zaciekawienie i zainteresowanie, że przenikają do głębi jego życie:
„dziecko posiada wrażliwość tak silną na rzeczy otaczające je, które rozbudzają w nim zainteresowanie i entuzjazm, że wydają się przenikać w jego własne życie. Dziecko przyswaja sobie wszystkie wrażenia nie umysłem, ale życiem”.

Pierwszy etap rozwojowy (0-6. rok życia)

W tym czasie dziecko kształtuje indywidualną osobowość – w pierwszych trzech latach dokonuje się to nieświadomie. Zmysły otwarte są na wszystkie wrażenia i dziecko wchłania otoczenie bezkrytycznie. Okres do trzeciego roku życia Montessori nazwała

“tysiącem dni, które się liczą”

Jest to czas, który stanowi fundament dalszego rozwoju. Dziecko chce wykonywać podobne czynności, jakie widziało u dorosłego, próbuje używać tych samych przedmiotów, ale to naśladowanie wypływa z jego obrazu psychicznego, zbudowanego poza jego wiedzą.
Między 3. a 6. rokiem życia dziecko kontynuuje proces budowy osobowości już coraz bardziej świadomie. W tym czasie formuje się wola oraz charakter a możliwość przyswajania informacji jest niemalże nieograniczona (współczesne badania naukowe dowodzą, że w tych latach aktywność mózgu dziecka znacznie przewyższa aktywność mózgu dorosłego).

W związku z tym od trzeciego do szóstego roku życia Montessori nazywa dziecko „świadomym pracownikiem” – to czas, w którym dziecko świadomie wchodzi w świat. Odkrywa świat poprzez zmysły, dzięki którym zdobywa, rozszerza swoją wiedzę, i ugruntowuje to wszystko, co zdobyło w pierwszych trzech latach swojego życia. Zaczyna klasyfikować i obserwować świat według poznanego klucza, dzięki czemu tworzy uporządkowany obraz siebie i świata, w tym okresie u dziecka tworzy się umysł matematyczny. Sekretem doskonalenia się dziecka w tym wieku jest zdolność i chęć do nieustannego powtarzania. Na tym etapie bardzo ważne są “ćwiczenia praktycznego życia”, które nawiązują do realnego otoczenia, wspomagają rozwój motoryczny dziecka (dzięki nim dziecko jest bardziej skoordynowane i uporządkowane w swoim spontanicznym działaniu. Staje się panem własnego ciała, staje się pewne siebie i otoczenia.

Fazy wrażliwe w tym czasie skupiają się na rozwoju:

? ruchu ciała (0-4. r.ż.)
dziecko rozwija motorykę dużą (poruszanie się) – przewracanie się na brzuch, siadanie, raczkowanie, chodzenie, bieganie, skakanie), jak i motorykę małą (precyzyjne ruchy – doskonali umiejętność chwytania, ruchy palców, chwyt pęsetowy)

? porządku (1-3. r. ż.)
dziecko w tym wieku odczuwa potrzebę porządku i rutyny – najlepiej czuje się w środowisku domowym, ale wraz ze zdobywaniem doświadczeń i pewności siebie, rozszerza swoje najbliższe otoczenie

? zmysłów (0-5. r. ż.)
doskonalenie zmysłów – wzroku, słuchu, smaku, węchu i czucia

? wrażliwości na szczegóły (1-2. r. ż.)
małe dziecko zwraca uwagę na szczegóły, które dla dorosłych wydają się nieistotne (np. zbieranie malutkich okruszków z dywanu)

? języka (0-6. r. ż.)
dziecko odbiera dźwięki już w życiu płodowym, potem zaczyna rozpoznawać, rozróżniać i rozumieć głosy otoczenia. Zainteresowanie cyframi i literami zaczyna się ok 3,5. r.ż. i odpowiednia stymulacja może prowadzić do chęci nauki pisania, a trochę później ok 4,5. – 5,5. r. ż. następuje okres zainteresowania czytaniem

? życia społecznego (2,5. – 4,5. r. ż.)
około dwuipółletnie dziecko łatwiej odnajduje się w otoczeniu innym niż dom – budzą się wtedy zainteresowania społeczne

Drugi etap, czyli późne dzieciństwo (6.-12. rok życia)

To spokojniejszy czas – nazywany okresem ciszy i utwierdzania. Według Montessori jest to okres, w którym dziecko przechodzi na poziom myślenia pojęciowego, abstrakcyjnego czy inaczej mówiąc symbolicznego. Do tej pory dziecko poznawało świat poprzez konkretne doświadczenia, teraz zdobywa nowe umiejętności, dzięki którym potrafi zrozumieć takie pojęcia, jak czas i przestrzeń. Ten nowy etap w życiu dziecka daje nowe możliwości w procesie wychowania i uczenia. Montessori mówi o zaciekawieniu dziecka wszechświatem w szerokim rozumieniu tego słowa. Dziecko ma już wyrobioną silną wolę i rozumie swoje otoczenie, zdaje sobie sprawę z przynależności społecznej. Podejmuje pracę intelektualną, ale jeśli musi się skupiać na nauce pisania i czytania, powoduje to znużenie, bo zainteresowanie tymi aktywnościami było wcześniej. Ważne w tym czasie stają się różne organizacje (np. harcerstwo), które rozwijają w dziecku solidarność, odpowiedzialność, samodzielność. zachęcają do podejmowania różnych aktywności.

Szczególnie rozwija się wtedy:

? ciekawość i zainteresowanie światem
zainteresowanie problemami moralnymi (dyskusje na temat prawa, solidarności, itd.)

? abstrakcyjne myślenie (świadomość zależności przyczynowo – skutkowej, pytania typu “a jak?”, “dlaczego?”, rozmyślania o rzeczach niewidocznych, nierzeczywistych)

? zachowania społeczne (woli pracę w grupie, naśladowanie innych)

? miłość i zainteresowanie wszechświatem (zainteresowania historią i geografią, poznawanie otaczającego świata od ogółu do szczegółu)

Jeśli chcesz więcej poczytać o fazach wrażliwych w pedagogice Montessori, polecam książkę “Sekret dzieciństwa” Marii Montessori, a także fantastyczną książkę Beaty Głodzik “Otwarte okna dziecięcych możliwości”, która traktuje właśnie o fazach wrażliwych. Znajdziesz w niej również zrozumiale opisane procesy uczenia się i tego jak działa mózg, a także założenia pedagogiki Montessori i teorię integracji sensorycznej i mnóstwo praktycznych wskazówek i odpowiedzi na pytania o to, jak rozwija się dziecko oraz kiedy i w jaki sposób pomagać dziecku w rozwoju.